واقفان کتاب به معنای اهدای دائمی کتاب یا کتابخانهای به نهاد یا مکانی خاص است تا به صورت عمومی مورد استفاده قرار گیرد. افرادی که کتاب یا کتابخانهای را وقف میکنند، واقف کتاب نامیده میشوند.
واقفان کتاب
– 1- وقف کتاب در تاریخ ایران برای ترویج علم
نخستین کتابی که در فرهنگ اسلامی وقف شد مصحف شریف یعنی قرآن کریم بود. از وقف برای خطاطی و کتاب آرایی گرفته تا وقف برای تلاوت قرآن پس از آن کتب حدیثی و منابع روایی و کتب درسی طلاب و دانشجویان مورد توجه و نیت واقفان قرار گرفت. در تاریخ ایران فرهنگی، گستره ایجاد و وقف کتابخانهها به قدری وسیع است که نمونه آن را در جایی از شرق و غرب عالم نمیتوان یافت حتی در دوره مغول نخست خواجه نصیرالدین طوسی با تأسیس کتابخانه رصدخانه مراغه، قریب ۴۰۰ هزار کتاب را جمع و وقف برای استفاده طلاب و دانشجویان کرد سپس رشیدالدین فضل الله همدانی با ایجاد مجتمع بینظیر ربع رشیدی برای تولید و ترویج علم و فرهنگ مدارس و مساجد و کتابخانههای بسیاری را وقف کرد.
ذیلاً نمونههایی از کتاب دوستی مردم ایران برای آشناتر شدن ذهن مردم کنونی ایران بیان میشود. آنان که اعتقادی به ضرورت حمایت از تولید و ترویج دانش و پرورش استعدادهای علمی کشور دارند کسانی که این بیت شعر سعدی را آویزه گوش خود کردهاند.
که:
ای که دستت میرسد کاری بکن پیش از آن کز تو نیاید هیچ کار
لازمه نیکوکاری عاقبت اندیشی است کسی که مالی یا ملکی را برای کار نیک می¬سپارد یا می¬بخشد یا وقف میکند با این کار خود هم باقی اموال خود را بیمه کرده و هم خود را از آفات بیرحم خانمان سوز زمانه، ایمن ساخته زیرا به مصداق آیه کریمه و ما تقدموا لا نفسکم من خیر تجدوه عندالله که هر آن چه انسان از امور خیر و خداپسندانه و انسان دوستانه انجام دهد، در گنجینه حضرت حق محفوظ است و همچون ذرّه مثقاله خیراً یره همه را به عیان می¬بیند و حاصل دوراندیشی و خیرخواهی خود را ملاحظه میکند.
5- 2- وقف نامه ابوالمفاخر برای کتاب خودش می¬کند.
وی در کتاب خود اوراد الاحباب ص (۱۰۰) نوشته است اهالی بخارا و مناطق همجوار میتوانند از روی این دو نسخه برای خود بنویسند یا کسی برای آنان این کار را بکند متولی خانقاه باید از محل وقف، کاغذ و مرکب و قلم او را هم فراهم .کنند موضوع این سند عبارت است از وقف کتابهای واقف که وصی و متولی باید آنها را به «طلاب علوم و علما امانت بدهد، و آنان پس از مطالعه و استفاده کتاب را به متولی برگردانند.»
5- 3- وقف کتاب برای افراد بیکتاب
این وقفنامه بنابر وصیت حاجی محمد علی …… در سال ۱۲۰۱ هـ ق تنظیم و ملا محمد …… به عنوان متولی عهده دار امانت دادن و تعیین موعد برگردان کتاب و مراقبت از آن شد. ذیلاً موضوع وقف نامه که نیت واقف و شرایط وقف را روشن میکند میآید تا برگ دیگری از تاریخ درخشان فرهنگ اسلامی و فرهنگ دوستی مردم ایران تبیین گردد:
بر
« …… مرحوم مغفور حاجی محمدعلی …… وقف نمود قاطبه علما و طلاب علوم دینیه از فرقه حقه اثنی این کتاب را با سایر کتب عشریه مشروط بر آن که احدی آن را نفروشد و رهن ننماید، و به غیر منتفع شدن، تصرفی دیگر نکند و در ضبط و حفظ آن نهایت سعی به جا آورد و زیاده از شش ماه نگاه ندارد و چنان چه خواهد زیادتر نگاه دارد به نظر متولی برساند و اذن جدید از او حاصل کند.» (بــه نقل از روح الامینی، گنجینه اسناد، شماره ۵۱، ص ۶)
5- 4- وقف حمام برای نشر کتاب
در عهد صفوی موقوفههای بسیاری برای تألیف و استنساخ و مطالعه کتاب تأسیس شد یکی از موارد جالب توجه وقف درآمد حاصل از حمام خسرو آقا واقع در نقش جهان اصفهان این بود که صرف استنساخ و رونویسی کتابها .شود از محل اکتساب این حمام که در عصر اخیر صفوی تولیت آن با علامه مجلسی- رحمه الله علیه بوده آثاری پدید آمده که اکنون در برخی از کتابخانهها میتوان آنها را ملاحظه کرد در پشت این آثار معمولاً وقف نامهای است که ضمن آن تصریح شده که کتاب مزبور از درآمد حمام مزبور کتابت شده است. یک نمونه آن که وقف نامه آن را میرعبدالباقی خاتون آبادی نوشته کتاب ملاذ الاخیار فی فهم تهذیب الاخیار علامه مجلسی است.
۵- ۵- امانت کتاب در قرن سوم
یاقوت حموی در کتاب معجم البلدان می¬نویسد کتابخانه عزیزیه مرو، که در مسجد جامع این شهر قرار داشت، و در واقع کتابخانه¬ای عمومی و با اهمیت در زمان سلطان سنجر سلجوقی (حک: ۱۱۵- ۲۵۵- هـق) محسوب میشد از آن جمله است. در این کتابخانه دوازده هزار جلد وجود داشت که تمام آن وقف عام بوده است ماجرائی که یاقوت حموی (۶۲۶- ۴۷۵ هـ ق) در معجم البلدان نقل کرده، بسیار قابل توجه است.
وی امانت گرفتن کتاب از کتابخانههای مرو را بسیار ساده و غالباً بدون نیاز بـه وجه الضمان ذکر کرده و نوشته در یک زمان، دویست جلد از کتب این کتابخانهها نزد وی امانت بوده است.
5- 6- وقف بر صحافی کتاب و کتابدار
این وقف هم در نوع خود کم نظیر است واقف برای حفظ کتابها مبلغی را وقف مرمت و تجلید و بازسازی کتابها میکند تا خوانندگان بیشتری از آن اثر استفاده کنند و نیز حقوقی را هم برای خازن و کتابدار معین میکند تا وی وقت بیشتری را صرف نگهداری و خدمت رسانی به مراجعان کند.
«عبدالمجیدخان، وقف مؤبد و حبس مخلّد نمود همگی و تمامی هفت جویه …… باغات فیض آباد مع (با) یک سهم آب از مدارسی و دو سهم مزبوره واقع در …… بلده طیبه نیشابور محدود به این حدود …… ، و کل ما یتعلق به جهت ذخیره یوم لا ینفع مال و لا بنون بر کتابخانه مبارکه …… ابوالحسن علی ابن موسی الرضا علیه الاف التحیه و الثناء مشروط آن که آنچه حال [از ] منافع هفت جویه مزبور عاید گردد، صرف خرج صحافی صحف و کتب و اسباب حفظ کتابخانه مبارکه گردد، الا ذو عشر آن به عنوان حق التولیه تعلق [دارد] بـه …… عالیجناب …… کهف الحاج و المتعمرین حاج الحرمین، حاج ملا محمد کتابدار …… ادامه دارد.
اکبر ایرانی میراث مکتوب
